امام خمینی

مسجد امام خمینی از جنوب شرقی به بازار بین‌الحرمین و از جنوب غربی به امام زاده زید در بازار کفاش‌ها ختم میشود. ژاک موریه‌، نایب سفارت انگلیس‌، در سفرنامة خود در سال 1222 ه. ق‌، مینویسد: « تنها بنای قابل ملاحظه در تهران عهد فتح‌علیشاه مسجد شاه است که ناتمام مانده است‌. » مسجد و طبق اصول معماری سنتی ایرانی و به دستور فتح‌علیشاه قاجار ساخته شده است‌. کتیبه‌های تاریخی موجود در بنا، به خط آقا مهدی ملک الکتاب است‌. نام استادان کاشیکار، اسدالله عابدینی، اسدالله حسینی، احمد علیاصغر و علی اکبر محمد از تهران و مصطفی طباطبایی، حسین باقر، عبدالرحیم و ابراهیم کاظم از اصفهان در کاشیکاریهای اطراف صحن دیده میشود. این بنا با استفاده از آجرهای نخودی رنگ مزین به کاشیهای چند رنگ و بر طبق اصول معماری ایرانی تزیین شده و دارای حیاطی وسیع و کلاسیک با ایوانی در هر طرف آن است‌. طرح و معماری مسجد هم ساده و هم انعطاف‌پذیر است به نحوی که میتوان در ابعاد و اجزای اصلی بنا تغییراتی داد و آن‌ها را تا بیرون محدوده حیاط تا ساختمان‌های مجاور امتداد داد. حیاط مسجد از طریق شبکه ای از راه‌های خروجی به بازار اتصال پیدا میکند. ورودی مسجد به شکل یک مدخل مستطیل شکل عریض و در مرکز یک طاق عمیق در وسط دیوار قرار گرفته است که طاق قوسی مقرنس آن با نقوش درهم رفته گیاهان وکاشیهای خشتی هفت رنگ لعاب‌دار تزیین شده است‌. در دو جناح طاق قوسی، یک سری قاب مستطیل شکل قرار دارد که با کاشیهای رنگارنگ تزیین شده‌ است.این ورودی به یک هشتی (دالان‌) طاق‌دار منتهی میشود که به حیاط وسیع مجاور ایوان بزرگ شمالی راه دارد. حیاط مربع شکل و با ردیف طاق‌های یک طبقه وسیع و کم عمق در هر طرف است و هر یک از چهار ایوان در وسط هر ضلع حیاط واقع شده است و همگی براساس طرح اصلی از یک طاقچه گرد طاق‌دار که مقرنس کاری شده در یک قاب مستطیل تشکیل شده‌اند. مهم‌ترین ایوان، ایوان جنوبی است‌ زیرا از آن جا میتوان وارد مقصوره گنبدداری شد که محراب اصلی مسجد در پشت دیوارهای جنوبی آن قرار گرفته است‌. در داخل ایوان‌، لوحه‌هایی تزیین شده با کاشیهای خشتی هفت رنگ لعاب‌دار ظریف و طرح‌های زیبای شاخ و برگ‌های پیچیده و درهم تنیده وجود دارد‌ که بیش‌تر زرد و صورتی است‌ و دورتادور آن نام فتح‌علیشاه به خط نستعلیق نوشته شده است‌. کتیبه‌های داخل بنا مثل کتیبه داخل گنبدخانه تاریخ 1224 ه. ق‌، را نشان میدهد و کتیبه داخل هشتی موجود بر بالای در اصلی مسجد تاریخ 1225 ه. ق، را نشان میدهد. سردر ورودی به تاریخ 1230 ، 1241 و 1307 ، است و ایوان جنوبی سال‌های 1224 ، 1229 و 1240 ، را نشان میدهد. در نقاشیایی که در سال 1264، از محل فعلی مسجد امام توسط ژول لورانس‌، نقاش فرانسوی، ترسیم شده است‌، دو مناره ایوان شمالی دیده نمیشود و تنها گل دسته‌ای در بالای همین ایوان به چشم میخورد. در کتاب مرآت البلدان آمده که به دستور ناصرالدین شاه در سال 1296، دو مناره به مسجد اضافه شد; مناره‌هایی که در زمان فتح‌علیشاه مرسوم نبوده است‌. ساعت موجود بین دو مناره بین سال‌های 1322 و 1323 ، نصب شده و در همان سال‌ها نیز شاخص قبله در جوار حوض مسجد تعبیه گشته است‌. در دهه‌های اخیر، دیوارها و سقف ایوان‌ها را رنگ کرده‌اند و روی آن‌ها نقوش کاشی متصلی رنگ آمیزی شده است‌. همچنین‌، زیر سقف گنبدخانه نقشی مشابه کاشی کاری زیر گنبد مسجد شیخ لطف الله نقاشی شده است‌. احداث دو وضوخانه و تجدید بنای حوض از اقدامات دهه‌های اخیر بوده است‌. ویژگی متمایز این بنا در ایوان بزرگ جنوبی است که گنبدی بر آن احداث شده که به طرح جناتی کاشی کاری شده‌، که بر خلاف سبک اصلی بنا است‌. تا دوران پهلوی نام مسجد مسجد شاه بوده است‌، اما پس از انقلاب اسلامی به مسجد امام خمینی تغییر نام داد. مسجد امام خمینی 10000 متر مربع مساحت دارد. شیوه بناهای دوره کریم خان زند در آن به کار رفته است‌. درب ورودی بزرگ و اصلی آن در سمت شمال قرار دارد که با 18 پله به خیابان پانزده خرداد مربوط میشود. در آن‌جا دکان‌هایی قرار دارد که سابقاً به صورت طاق‌نما بود و کسبه به مشاغلی چون فروش ابزار و قفل‌، مته و انواع زنجیر، و چاقو تیز کنی و مهرسازی اشتغال دارند. در این میان حوض باریک و کشیده همراه باغچه‌هایی در دو طرف وجود دارد. در دهلیز ورودی آب خوری سنگی وجود دارد و کتیبه‌ای کاشیکاری شده که احتمالاً در دوران انقلاب به آن اضافه شده است‌. در ورودی آن سال تولد ائمه و حضرت امام خمینی حک شده است‌. دهلیز به صحن شمالی مسجد راه دارد؛ مانند مسجد وکیل شیراز که در سال 1187 ، احداث شد و تزیینات آن در دوره قاجاریه به اتمام رسید. صحن مسجد مربع و هر ضلع آن 64 متر طول دارد. در میان صحن حوض سنگی بزرگی وجود دارد که در گذشته آب آن از قنات شاه تأمین میشده است‌. شبستان قدیمی مسجد که بیش از 2000 متر مربع وسعت دارد از سه قسمت تشکیل شده است‌: شبستان زیر گنبد به وسیله چهار راهرو به دو شبستان دیگر مسجد متصل میشود. در این شبستان و در زیر گنبد چند غرفه کاشی کاری شده وجود دارد که به بانوان خانواده قاجار اختصاص داشته است‌. راهروهایی که شبستان زیر گنبد را به شبستان‌های اطراف متصل میکند به شکل طاقی است و با نقوشی معروف به طرح چادرشبی تزیین شده است‌. شبستان شرقی و غربی نیز بسیار وسیع و هر یک بر روی دوازده ستون استوار است‌. در شمال صحن مسجد، شبستانی آجری از عهد ناصرالدین شاه وجود دارد که دارای 12 ستون آجری است‌. این شبستان ، به علت رو به قبله بودن‌، در زمستان آفتاب گیر است که به همین علت به شبستان گرم نیز معروف است‌. از تزیینات این مسجد منبر مرمری آن است که به شکلی بدیع و ممتاز از سنگ مرمر یک پارچه ساخته شده و دارای 13 پله است و در مقصوره مسجد نصب است‌.